F-16 Uçağı F110 Motoru Yakıt Kontrol & Aksesuarlarının
Yurtiçi Fabrika Seviyesi Bakım Kabiliyeti Kazanımı & Yakıt
Çiftliği Kavramı İlk Uygulaması
1’nci Hava İkmal Bakım Merkezi’nde (1.
HİBM) 1980’li yılların başında Türk muharip uçağı ve motorunun imalatı
fırsatını kaybedilmesi sonrası Türk Hava Kuvvetleri envanterinde bulunan uçak,
motor ve (bazen komponent olarak da
anılan) aksesuarların yurtiçi fabrika (depo) seviyesi bakımlarının (FSB
veya DSB) kazanılması sürecinde J79
motoru Ana Yakıt Kontrol (Main Fuel
Control, MFC) ünitesini incelediğim “Kaybederek Kazanılanlardan... J79 Ana
Yakıt Kontrol Ünitesi Yurtiçi Fabrika Seviyesi Bakım Kabiliyeti”
başlıklı gönderimi Şubat 2015 içinde paylaşmıştım.
Bu rüzgarla büyük bir heyecan ve
umutla başlatılan F110 Motor Kontrol & Aksesuarları FSB projesi konusuna
girmeden, 1980’li yılların ilk yarısından sonra motor kontrol ve aksesuarları
ile bu ünitelerin FSB’i ile ilgili bazı temel tespitleri özetlemek isterim:
O zamanlarda, yakın bir gelecekte hayata geçeceği belirlenen ‘Hava
Lojistik Sistem Yönetimi’ yaklaşımına da hazırlık olabilmesi açısından, motor
ile ilgili kontrol ve aksesuarları;
·
Yakıt sistemi kontrol
& aksesuarları,
·
Yağlama sistemi (lube
& scavenge) aksesuarları,
·
Hava basınçlı sistem
(pneumatic) aksesuarları,
·
Elektromekanik sistem
aksesuarları,
·
Elektriki sistem
aksesuarları,
·
Elektronik sistem kontrol
ve aksesuarları,
şeklinde işlev ve teknoloji ailesi bazında ele alınarak
örgütlenme gerçekleştirilmiştir.
...
Motor kontrol ve aksesuarlarının FSB’ı en temel hali ile,
·
Ünite teslim alma,
·
Ünite giriş kontrolü,
·
Ünite keşfi,
·
Ünite genel temizliği,
·
Ünite sökümü,
o Ana gruplar,
o Alt gruplar,
·
Detay parça temizleme,
·
Parça ölçüm ve göz
kontrolleri,
·
Parça tahribatsız
muayyeneleri,
·
Parça onarımı,
·
Parça temini,
·
Ünite alt grupları
montajı,
·
Ünite alt grupları
fonksiyonel testleri,
·
Ünite ana grupları
montajı,
·
Ünite fonksiyonel
testleri,
·
Son kontroller,
·
Ünite emniyetleme ve
ambalajlama,
·
Dokümantasyon,
·
Ünite ambalajlama,
·
Ünite çıktı kontrolü,
·
Ünite gönderme
aşamalarından oluşmaktadır.
Motor kontrol ve aksesuarlarının FSB’ında belirtlen temel
aşamalar gerektirdiği atmoster kontrollü mekanlar, üst uzmanlıklar ve
kullanılacak donanım farklılıkları dikkate alınarak,
·
Tanımlanmış (Yakıt, Yağlama, Hava basınçlı,
Elektromekanik, Elektriki ve Elektronik) sistemlerine özgü, bazıları temiz (paraçacık, 20.0 ± 2.0°C sıcaklık ve pozitif basınç
kontrollü 300.000 sınıfı) oda Aksesuar Revizyon Atelyeleri,
·
Aksesuar Temizleme Atelyeleri,
·
Aksesuar Tahribatsız
Muayyene Atelyesi,
·
Soyma & Kaplama
Atelyeleri,
·
Makinalama (taşlama,
tornalama, honlama) Atelyeleri,
·
Üç Boyutlu Ölçüm
Atelyeleri,
·
Temiz (paraçacık, 20.0 ± 2.0°C sıcaklık ve pozitif basınç
kontrollü 300.000 & 100.000 sınıfı) oda Bilyalı Yatak Kontrol
Atelyeleri,
·
Tanımlanmış (Yakıt, Yağlama, Hava basınçlı,
Elektromekanik, Elektriki ve Elektronik) sistemlerine özgü Deneme (Test) Atelyeleri,
gibi değişik atelyeler arasında yapılan işbölümleri ile oluşan
ağ yapılı bir süreçte gerçekleştirilmektedir.
Motor kontrol ve aksesuarlarının ünite alt grupları ve ünite
fonksiyonel testleri, ünitelerin çalışma şart ve parametrelerini benzeştirerek
sağlayabilen özel test tezgahlarında gerçekleştirilmekte, test tezgahlarına
bağlanan ünite adeta motor üzerinde çalışıyormuş gibi farklı (operatör talebi, devir, akış, sıcaklık,
basınç, titreşim) durumlar benzeştirilerek oluşturulmuş şartlarda
çalıştırılarak, tanımlanmış sınır değerler arasında, elde edilen (devir, akış, sıcaklık, basınç, titreşim)
sonuçların alınması ile gerçekleştirilir.
Motor kontrol ve aksesuarları ünite alt grupları ve ünite
fonksiyonel testlerinin yapıldığı test tezgahlarında bu benzeşimi yapacak (mekanik, elektrik, elektronik, hidrolik,
basınçlı hava, soğutma ve basınçlandırma havalandırması, test akışkanı ile
ilgili) çalıştırma ve ölçme donanımı mevcuttur. Yani en temel hali ile,
ünitenin ilgili olduğu sistemin akışkanı
(yakıt sistemi ünitleri
testlerinde test akışkanı yakıt, yağlama sistemi ünitleri testlerinde test
akışkanı yağ gibi) test tezgahının
sahip olduğu ana test akışkandır. Bu yönü ile de motor yakıt sistemi kontrol ve
aksesuarları grubu, motor kumandaları üzerinde sahip olduğu ağırılık,
fonksiyonel testleri aşamasındaki farklı yaklaşım ve bu aşamanın sahip olduğu
doğal riskler nedeni ile diğerlerinden farklı ele alınmıştır.
Yakıt kontrol ve aksesuarları test tezgahlarında kullanılan (özgül ağırlığı, akışkanlığı (vizkozite),
kaynama sıcaklığı, tutuşma sıcaklığı, asiditesi belli sınırlar içinde tutularak
kullanım emniyeti artırılmış ancak JP-8 (MIL-T-83188D) veya Jet A-1 gibi gerçek
yakıta yönelik sonuçları verebilecek) MIL-C-7024 şartnameli test yakıtıdır
ve klasik olarak her tezgahın kendisine ait yakıtı koruduğu tanklarda kotrollü
olarak bulundurulur.
Yakıt kontrol ve aksesuarları test tezgahlarında kullanılan
yakıtın emniyet seviyesi artırılmış da olsa buharının kontrol altında tutulması
gerekliliği nedeni ile,
·
Test tezgahları hava
değişim (taze hava besleme) ve basıncı nispeten yükseltilmiş ve birbirlerinden
belli standartlarda (basın, sıcaklık gibi) tecrit edilebilen ortamlarda kurulması,
·
Test tezgahlarının tüm
güç ve kumanda elektrik hatları patlama ve yangına dayanımlı olacak şekilde içi
nispi yüksek basınçlı (ex-proof) dağıtım borularından geçirilmesi,
·
Tezgah üzerinde bulnması
şart olan elektronik kumanda panelleri nispi yüksek basınçlı hale getirilmesi,
·
Tezgahların
ayrıştırılabilir diğer tüm elektrik panoları bir başka ortama kurulması,
·
Atele basınçlı havası
(100+ psi) ve yüksek basınlı hava (~1000 psi) destek sistemleri oluşturulması,
·
Soğutma sıvısı sistemine
sahip olması,
·
Özel mahal ve yerel
aydınlatma, iletişim ve izleme sistemlerini kapsaması,
·
Yangın riski izleme ve
uyarma sisteminin,
o Tezgahlar içinde,
§ Kritik üniteler (özellikle yakıt deposu ve tezhag yakıt sistemi
elemanlarında),
§ Kritik bölgeleri,
o Tezgah dışında test tablaları,
o Tezgah odaları,
o Yaşam bölgeleri,
uygun bölgelere (zone) ayrılarak oluşturulması,
·
Yangın riski belirlenen
zonlarda risk dercesi ve özelliğine göre yangın söndürme medyası belirlenerek
söndürme sistemi oluşturulur,
·
Tesisteki tüm sistem
elemanlarının da, tezgah ve tesgah sistemlerindeki elemanların ve bu
elemanlarda kullanılan sarf ve kimyasal malzemelerinin de belli bir sitematikte
izlenmesi ve faal bir şekilde korunması gereklidir.
Belrtilen detayda, o anda Hava
Kuvvetleri filolarında mevcut uçaklara ait kontrol ve akssuarların yurtiçi FSB
kabiliyeti konusundaki projeleri hayata geçirmeye başlayan mühendis ve
teknisyenlerin akıl ve gönüllerinin en uç köşesinde henüz kullanıma başlayan
F-16 uçağına ait F110 serisi motorların kontrol & aksesuarlarına yönelik yurtiçi
FSB kabiliyeti kazanımı projelerine başlama heyecanı vardır...
... ki, o günde kısa zamanda gelir!
Envanterdeki J57, J79, 85, Tyne-Mk-22
gibi motor tipleri için yurtiçi FSB kabiliyetlerinin kazanılmış olması, ürün
geri dönüşlerinde elde edilen başarının ötesinde zaman içinde oluşturulan
korelasyon programları ile yurtdışı (MTU ve PLU gibi) benzer kurumlarla yapılan
işbirlikleri ile gerçekleştirilen sistem kalibrasyon ve korelasyon çalışmaları
ile de yapılanların zaman içinde doğruluğu izlenenerek alınan olumlu sonuçlar
bu teknoloji ailesine yönelik kritik eşiğin aşılmasını sağlamış ilgili
mühendisinden teknisyeninde özgüvenin gelişimi sağlanarak mevcut süreçlerde
sürekli gelişme çalışmaları günlük rutinin ayrılmazı haline gelimişti...
...İşte bu dinamikler içinde F110
motor kontrol ve aksesuarlarının yurtiçi FSB kabiliyeti kazanılması projesinin başlatılmasına
karar verilir...
İlk olarak, 1988 yılı ortalarında,
- F110 motoru,
- F110 motor kontrol ve aksesuarlarının,
yurtiçi FSB kabiliyeti kazanmaya
yönelik teknoloji transferi projesinin ana motor üreticisi şirket ile
işbirliğinde ilk yapıları oluşturulma kararı alınmış ve hem ilk (Peace Onyx –
I) ve hem de ikinci (Peace Onyx – II) paket F-16 uçak temini programlarında bu
teknolojik projeler daha sonları Pençe Projesi (Operation Talon) adı ile
anılmıştır.
Tam bir inanç ve her günü heyecan
içinde geçen aylar ile yarışılıyordu...
Mevcut test mekanı ve buradaki tezgahların
sayıları ve nitelikleri, sahip olunan deneyim, üye olunan uluslararası motor
kullanıcıları platformlarında elde edilen bilgiler esas alınarak;
- F110 yakıt kontrol & aksesuarlarının
denenmesine koruma ve emniyet seviyesi yükseltilmiş ve (ısıtma, soğutma suyu,
atölye ve yüksek basınçlı hava, izleme gibi her ihtiyacını kendisi karşılayan)
özerk bir tesis yapılması,
- Ticari kaynaklardan temin edilecek
test tezgahlarının yakıt deposu olmaksızın temin edilmesi,
- İhtiyaca göre her tezgaha yakıt
sağlayabilecek tekbir harici gömme yakıt tankı, pomalama ve besleme
sistemlerinden oluşacak ‘Yakıt Çiftliği’ oluşturulması,
- Su soğutmalı soğutma sisteminden hava
soğutmalı sisteme geçilmesi,
- Tesis içi sistemin halon, yakıt pompa
istasyonu ile dış ortamdaki çift cidarlı gömme yakıt tankının da köpük ile
söndürülebilecek şekilde korunmaya alınması,
planı hayata geçirilmiştir.
Bu hali ile ilk dünyada ilk defa tasarlanan sistem, inşaat ile ilgili klasik mevzuata dayalı gecikmelere rağmen, yaklaşık üç yılda hayata geçirilerek 2 Temmuz 1992 tarihinde Hava Kuvvetleri komutanının bizzat katılıdığı törenle hizmete açılmıştır.
Töreni takip eden öğle arasında Hava
Kuvvetleri Komutanının projedeki bu başarı için proje ekibi lideri olarak
verdiği kol saati aldığım ödüllerin en değerlileri arasında muhafaza
edilmektedir.
...
F110 yakıt kontrol &
aksesuarlarının yurtiçi FSB kabiliyeti kazanımında oluşturlan ortak akıl ile
gerek uluslararası ve gerekse ulusal taraflarla gerçekleştirilen işbirliği ile
başarılan bu projede, özellikle yakıt aksesuar deneme atelyesinin geliştirilen
emniyet seviyesi, elektriki ve elektronik sistem kontrol ve aksesuarları tesis
ve techizatı kullanımındaki etkinlik kısa zamanda tüm F110 kullanıcıları
arasında duyularak uygulaması yaygınlaştı... Böyle sonuçlar da tercihin
doğruluğunu ve uygulama yeteneğinin üstünlüğünü teyit eden diğer gelişmeler
olmuş ve proje gruplarındaki dinamikleri ele alacağım gelecek çalışmaların ilk
alevi tutuşmaya başlamıştı...
...ve daha büyük ve kapsamlı projeler
yolda imiş; nasıl bilebilirdim ki?
...
Uluslararası pazarın ilgili kesitinde
de merakla takip edilen ve sonuçları örnek alınan projede ve bu projenin
başdöndürücü gelişim sürecini yaşayarak yaklaşık 3 yıl içinde Hava
Kuvvetlerindeki F110 motorlarının kontrol ve aksesuarlarının yurtiçi FSB
kabiliyetini kazanabilmiş ve geçen zaman içinde geliştirerek sürdürebilmiş
ekibin her biri birbirinden değerli üyelerini minnetle anıyorum!
Kaynakça :
1. Can EREL; "Örgütlerin Başarısını
Arttırma Aracı Olarak Gruplar ve 1.HİBM'nde Proje Grubu"; Anadolu
Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi; Ocak 1996.
Apr 14, 2015
____________________
Yorumlardan:
Okul Müdürü / MEB Sabiha Gökçen Teknik ve EML
Freelance Adviser - Business, Technologies and Education Solutions (Aviation, Aerospace and Defence)
